مراحل خودسازی چیست؟

أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ، وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَهِ، وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ، وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَهِ، وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ، وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا، وَ حَذِّرْهُ صَوْلَهَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ؛ وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ، وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ،

دلت را با موعظه زنده کن، و با بی‌میلی به دنیا بمیران. آن را با یقین قوی ساز، با حکمت روشن کن، و با یاد مرگ فروتن و خوار گردان. وادارش که به فنای خویش اقرار کند، او را بر فجایع دنیا بینایش کن، و از هجومِ سختی‌های روزگار، و زشتیِ دگرگونی شبها و روزها بر حذر دار.خبرهای گذشتگان را به او عرضه کن، و آنچه را بر سر پیشینیان تو آمد به یادش آور.(نهج البلاغه، نامه ی31)

1-یغظه

بسیاری از علما و عرفا از جمله امام خمینی (رحمت الله علیه) اولین مرحله خودسازی و تزکیه نفس را یقظه یا خودآگاهی میدانند.یغظه در مقابل غفلت قرار دارد و باید در اولین مرحله انسان خودش را از خواب غفلت بیدار کند و به خودآگاهی برسد.

2-توبه

بعد از این که انسان خودش را آگاه کرد و از غفلت بیرون آمد و متوجه شد که چه خطاها و اشتباهات و غفلت هایی داشته است،نوبت به این میرسد که توبه کند و به اشتباه خود در مقابل خداوند اقرار نماید.توبه،موجب پاکی انسان میشود و انسان را آماده طی کردن مراحل بعد خوسازی میکند.

3-مشارطه

مشارطه به این معنی است که انسان هر روزه و در ابتدای آن با خود و خداوندش شرط کند که امروز اقدام به اعمال خیر خاهد کرد و از مرتکب شدن اعمال ناپسند جلوگیری کند.گفته شده،بهترین زمان برای مشارطه بعد از خواندن نماز صبح است .یکی از بهترین شیوه های مشارطه،شیوه ای است که امام سجاد علیه السلام بیان میدارند:

«وَلَکَ یا رَبِّ شَرْطى اَلاّ اَعُودَ فى مَکْرُوهِکَ، وَ ضَمانى اَنْ لا اَرْجِعَ فى مَذْمُومِکَ وَ عَهْدى اَنْ اَهْجُرَ جَمیْعَ معاصِیْکَ» 

پروردگارا! شرطى در پیشگاه تو کرده ام که به آنچه دوست ندارى، باز نگردم، و تضمین مى کنم به سراغ آنچه را تو مذمّت کرده اى نروم و عهد مى کنم که از جمیع گناهانت دورى گزینم.(دعای 31 صحیفه سجادیه)

ما نیز میتوانیم جهت خودسازی در مرحله سوم از این بیان استفاده نماییم و در ابتدای روز با خداوند این گونه مشارطه کنیم.

4-مراقبه

بعد از گذاراندن مرحله مشارطه باید انسانی که قصد خودسازی دارد،سعی کند در طول روز مراقب اعمال و رفتارش باشد تا مبادا مشارطه ای که در ابتدای روز انجام داده بهم بریزد.نکته بسیار مهم در مراقبه این است که چون این مراقبت از درون انسان نشأت میگیرد و نه از طریق فشار های بیرونی،دارای تاثیر فوق العاده ای بر نفس انسان است.البته این به این معنا نیست که مراقبت های بیرونی نباید انجام بپذیرد؛بلکه مراقبت های بیرونی میتواند سبب و زمینه ساز مراقبت های درونی انسان باشد ولی اگر اکتفا به مراقبت های بیرونی شود،بدون شک نباید انتظار تاثیرات زیادی را داشت.

5.محاسبه

اگر میخواید از فواید خودسازی به خوبی بهره مند شوید باید محاسبه را حتما در برنامه های زندگی خود بگنجانید.در پایان روز و زمانی که مراحل قبلی طی شد،نوبت به این میرسد که انسان محاسبه کند و ببیند که تا چه حد توانسته بر عهد و مشارطه ای که در ابتدای روز انجام داده پایبند بماند.محاسبه سبب میشود که انسان کم کم و به مرور زمان بر خودآگاهییش افزوده شود و نقاط ضعف و قوت خود را به خوبی بشناسد و در نتیجه سبب میشود بتواند بهتر خودسازی را انجام دهد.احادیث و روایات زیادی جهت اهمیت محاسبه نفس و نحوه آن ذکر شده و بیان داشته شده که در محاسبه نفس باید بسیار سختگیری کرد و آن را جدی گرفت.پیامبر خدا صل الله علیه و آله میفرماید:

لا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ المُتَّقینَ حَتَّی یُحاسِبُ نَفسَهُ أشَدُّ مِن مُحاسَبَهِ الشَّریکِ شَریکَه؛

آدمی از پرهیزگاران نمی شود مگر اینکه حسابرسی او از نفسش سخت تر از حساب کشیدن او از شریکش باشد.

(مکارم الاخلاق ص 468)

6.معاتبه و معاقبه

در آخرین مرحله از خودسازی و بعد از محاسبه نفس،انسان باید متوجه باشد که اگر توانسته در طول روز خودش را به خوبی حفظ نماید پس باید خدا را شکر نماید ولی اگر دچار خطا و اشتباه شده است باید خودش را مورد عتاب قرار دهد و از خداوند طلب آمرزش و توفیق خظا نکردن در روزهای آینده را کند.اگر انسان بتواند نفسش را بابت تمایل به اعمال ناشایست جریمه نماید نیز میتواند در مسیر خودسازی به انسان کمک کند؛چرا که امیرالمؤمنین در وصف افراد متقی میفرمایند:

«انِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ فى ما تَکْرَهُ لَمْ یُعْطِها سُؤْلَها فى ما تُحِبُّ»

هرگاه نفس او در انجام وظایفى که خوش ندارد، سرکشى کند او هم از آنچه دوست دارد محرومش مى‏سازد

(نهج البلاغه / خطبه 193)

در این بیان شریف،امام علی علی السلام میفرمایند که بهترین روش برای معاقبه نفس این است که او را از آنچه میل دارد محروم نماید تا جریمه و اصلاح گردد.حتی این مورد میتواند یک امر حلال باشد ولی برای خودسازی گاهی نیاز است که انسان خودش را از انجام امور لذت بخش محروم نماید،مخصوصا بعد از این که میبیند نفسش سرکش شده است.