مراحل خودسازی چیست؟
افراد خودساخته قادرند که با پشت سر گذاشتن بسیاری از مشکلات و سختی ها،خودشان را روز به روز به رستگاری و موفقیت نزدیک تر کنند.همه ی ما دوست داریم که شخصیت هایی خودساخته و قوی داشته باشیم.اما خودسازی چگونه ممکن میشود؟ برای این که بتوانیم به صورت درست و صحیح خودسازی را انجام دهیم باید بدانیم که در دیدگاه بزرگان ،خودسازی دارای مراحل و گام های مختلفی اتست که برای رسیدن به یک شخصیت قوی و خودساخته باید این مراحل را یک به یک طی کنید تا تبدیل به شخصیتی بشوید که قادر باشد سختی ها را پشت سر بگذارد و اسیر لذت های زودگذر نشود.ما در این مقاله سعی کرده ایم تمامی این مراحل را از دیدگاه های مختلف رصد کرده و به صورت یک مقاله جامع در اختیار شما بگذاریم.
اگر میخواهید به صورت خلاصه با سرفصل های این مقاله آشنا شوید،میتوانید خلاصه ویدئویی این مقاله را در کلیپ زیر مشاهده کنید:
مراحل خودسازی در اسلام
دین اسلام به مسئله خودسازی و تزکیه نفس اهمیت فراوانی داده است به طوری که تمام افعال و افکار ما باید در مسیر خودسازی و مقدمه ای برای آن باشد.یعنی انجام تمامی واجبات و نوافل و مستحبات دیگر باید ختم به خودسازی بشوند و گرنه بی حاصل خواهند بود.در اسلام هدف از تمامی فرائض و مستحبات رسیدن به حیاتی فوق حیات حیوانی است و این غیر از خودسازی حاصل نمیشود.بنابراین علما و بزرگان اسلامی برای خودسازی دستورات و مراحل مختلفی ذکر کرده اند که طی کردن این مراحل میتواند کمک بزرگی در ساخته شدن نفس و تزکیه ما داشته باشد.
مراحل خودسازی در روانشناسی
ابتدا به بررسی مراحل خودسازی به روش روانشناسی موفقیت و خودسازی شخصیتی میپردازیم.برای این که بتوانید به اهداف خود در زندگی دست پیدا کنید و به شخصیتی قوی و خودساخته تبدیل شودید باید چندین مرحله را دقیق پیش بروید تا به موفقیت های بزرگ دست پیدا کنید.بدون رعایت این موارد دستیابی به این موفقیت ها مشکل خواهد بود.اگه میخواهید با خودسازی از نگاه روانشناسی آشنا شوید،میتوانید مقاله خودسازی در روانشناسی را مطالعه نمایید.
هدف خود را مشخص کنید
برای شروع خودسازی،ابتدائاً باید مشخص کنید که میخواهید چه کاری برای زندگی خود بکنید؟ چه اهدافی دارید و قصد دارید به کجا برسید؟ هر چه این اهداف برای شما روشن تر و شفاف تر باشد،طبیعتا بهتر و راحت تر میتوانید به آن ها دست پیدا کنید.
برای اهدافتان برنامه ریزی کنید
قدم بعدی،طراحی یک برنامه اصولی است که به شما کمک کند به آن اهدافی که در مرحله اول در نظر داشتید دست پیدا کنید.این برنامه باید دقیق ولی قابل انعطاف باشد.مسائل اضافی و چیز هایی که به رشد و پیشرفت زندگی شما کمک نمیکند و یا حتی آسیب میزند را شناسایی کنید و آن ها را از زندگی خود حذف کنید.اگر میخواهید با نحوه برنامه ریزی برای خودسازی آشنا شوید، توصیه میکنیم مقاله برنامه خودسازی را حتما مطالعه نمایید.
خود را متعهد بدانید
بعد از تعیین هدف و برنامه ریزی باید خود را نسبت به آن اهداف و برنامه ها متعد بدانید،سعی کنید تا جای ممکن از اصول برنامه ریزی خود کوتاه نیایید و خود را نسبت به برنامه خودتان مسئول بدانید.اگر بخواهید به هر بهانه ای برنامه خود را تغییر داده و یا آن را به هم بریزید،باید آرزو رسیدن به خودسازی و موفقیت را از یاد ببرید،تعهد یکی از مهم ترین اصول خودسازی است که باید به آن توجه ویژه ای داشته باشید.
به خودتان انگیزه بدهید
طبیعی است که گاهی در مسیر خودسازی و موفقیت،خسته و بی انگیزه شوید،این حالات تقریبا برای همه افراد پیش میاید ولی چیزی که میتواند شما را از افراد عادی متمایز کند،پیدا کردن راهکارهایی برای انگیزه بخشی دوباره به خود است.برای انگیزه دادن میتوانید دوباره اهداف خود را مرور کنید و با افرادی که هم مسیر شما هستند بیشتر رفت و آمد داشته باشید.اگر چیز به خصوصی به شما انگیزه میدهد،سریعا به آن مراجعه کنید تا دوباره به خود انرژی داده تا قادر باشید مسیر را به خوبی طی کنید.اگر میخواهید با مقوله انگیزه در متون اسلامی بیشتر آشنا شوید میتوانید مقاله انگیزه در اسلام را مطالعه نمایید.
رعایت این چهار مرحله خودسازی میتواند موفقیت را برای شما به ارمغان بیاورد به شرطی که این مراحل را درست و اصولی پیش ببرید و تمرین های خودسازی را انجام دهید.اگر میخواهید با تمرینات خودسازی بیشتر آشنا شوید،توصیه میکنیم مقاله تمرینات خودسازی را مطالعه نمایید.
مراحل خودسازی در نهج البلاغه
نهج البلاغه یکی از کتاب هایی است که میتواند در راه خودسازی و شناسایی مراحل آن به ما کمک بزرگی کند.در نهج البلاغه از امام علی علیه السلام روایات زیادی نقل شده که به بحث خودسازی اشاره مینمایند.یکی از آن ها که اشاره به مراحل خودسازی دارد، نامه ایشان به فرزندشان امام حسن علیه السلام است.در بخشی از این نامه میخوانیم:
أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ، وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَهِ، وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ، وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَهِ، وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ، وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا، وَ حَذِّرْهُ صَوْلَهَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ؛ وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ، وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ،
دلت را با موعظه زنده کن، و با بی‌میلی به دنیا بمیران. آن را با یقین قوی ساز، با حکمت روشن کن، و با یاد مرگ فروتن و خوار گردان. وادارش که به فنای خویش اقرار کند، او را بر فجایع دنیا بینایش کن، و از هجومِ سختی‌های روزگار، و زشتیِ دگرگونی شبها و روزها بر حذر دار.خبرهای گذشتگان را به او عرضه کن، و آنچه را بر سر پیشینیان تو آمد به یادش آور.(نهج البلاغه، نامه‌ی 31)
در این بیان شریف امام علی علیه اسلام به مراحلی که باعث خودسازی و ساخته شد دل و نفس انسان است اشاره مینمایند.این مراحل را میتوان اینگونه جمع بندی و لیست کرد
- زنده کردن دل با موعظه و شنیدن نصیحت
- میراندن دلی که به هوا و هوس اسیر شده با زهد و دوری از مادیات
- به دست آوردن یقین که باعث قوی شدن و اطمینان دل میشود
- نورانی کردن و صفا بخشیدن به دل توسط حکمت و علوم مفید
- جلوگیری از سرکشی و طغیان نفس با یاد مرگ کردن
- اقرار به فنا پذیر بودن
- بینا شدن و کسب بصیرت توسط مطالعه و بررسی فجایع دنیا
- مراقبت از دل در برابر هجوم سختی های روزگار
- بازگو کردن و بادآوری تاریخ
توجه داشتن به این مراحل و اقدامات سبب خودسازی معنوی و کسب بصیرت در در انسان میشود که میتواند باعث رستگاری و موفقیت مادی و معنوی انسان شود.نهج البلاغه را شاید بتوان بزرگترین کتاب در زمینه خودسازی و سعادت بشر دانست،اما اگر میخواهید با کتابهای بیشتری در این زمینه و به صورت تخصصی تر آشنا شوید،میتوانید مقاله کتابهای خودسازی را مطالعه نمایید تا با بهترین کتابها در این زمینه آشنا شوید.
حتما مطالعه کنید: خودسازی در نهج البلاغه
مراحل خودسازی بزرگان و عرفا
علما و بزرگان نیز برای خودسازی مراحلی را ذکر کرده اند که با طی کردن این مراحل قادر خواهید بود که نفس و روح خود را تزکیه کنید و آنها را برای رسیدن به اهداف بزرگ آماده سازید.این مراحل را میتوان برگرفته از مفاهیم و دستوران خودسازی در قرآن و روایات دانست.مشهور این مراحل 6 مرحله هستند که به ذکر آن ها مبپردازیم:
1-یغظه
بسیاری از علما و عرفا از جمله امام خمینی (رحمت الله علیه) اولین مرحله خودسازی و تزکیه نفس را یقظه یا خودآگاهی میدانند.یغظه در مقابل غفلت قرار دارد و باید در اولین مرحله انسان خودش را از خواب غفلت بیدار کند و به خودآگاهی برسد.
2-توبه
بعد از این که انسان خودش را آگاه کرد و از غفلت بیرون آمد و متوجه شد که چه خطاها و اشتباهات و غفلت هایی داشته است،نوبت به این میرسد که توبه کند و به اشتباه خود در مقابل خداوند اقرار نماید.توبه،موجب پاکی انسان میشود و انسان را آماده طی کردن مراحل بعد خوسازی میکند.
3- مشارطه
به این معنی است که انسان هر روزه و در ابتدای آن با خود و خداوندش شرط کند که امروز اقدام به اعمال خیر خواهد کرد و از مرتکب شدن اعمال ناپسند جلوگیری کند.گفته شده،بهترین زمان برای مشارطه بعد از خواندن نماز صبح است.یکی از بهترین شیوه های مشارطه،شیوه ای است که امام سجاد علیه السلام بیان میدارند:
«وَلَکَ یا رَبِّ شَرْطى اَلاّ اَعُودَ فى مَکْرُوهِکَ، وَ ضَمانى اَنْ لا اَرْجِعَ فى مَذْمُومِکَ وَ عَهْدى اَنْ اَهْجُرَ جَمیْعَ معاصِیْکَ» پروردگارا! شرطى در پیشگاه تو کرده ام که به آنچه دوست ندارى، باز نگردم، و تضمین مى کنم به سراغ آنچه را تو مذمّت کرده اى نروم و عهد مى کنم که از جمیع گناهانت دورى گزینم.(دعای 31 صحیفه سجادیه)
ما نیز میتوانیم جهت خودسازی در مرحله سوم از این بیان استفاده نماییم و در ابتدای روز با خداوند این گونه مشارطه کنیم.
4-مراقبه
بعد از گذاراندن مرحله مشارطه باید انسانی که قصد خودسازی دارد،سعی کند در طول روز مراقب اعمال و رفتارش باشد تا مبادا مشارطه ای که در ابتدای روز انجام داده بهم بریزد.نکته بسیار مهم در مراقبه این است که چون این مراقبت از درون انسان نشأت میگیرد و نه از طریق فشار های بیرونی،دارای تاثیر فوق العاده ای بر نفس انسان است.البته این به این معنا نیست که مراقبت های بیرونی نباید انجام بپذیرد؛بلکه مراقبت های بیرونی میتواند سبب و زمینه ساز مراقبت های درونی انسان باشد ولی اگر اکتفا به مراقبت های بیرونی شود،بدون شک نباید انتظار تاثیرات زیادی را داشت.
5.محاسبه
اگر میخواید از فواید خودسازی به خوبی بهره مند شوید باید محاسبه را حتما در برنامه های زندگی خود بگنجانید.در پایان روز و زمانی که مراحل قبلی طی شد،نوبت به این میرسد که انسان محاسبه کند و ببیند که تا چه حد توانسته بر عهد و مشارطه ای که در ابتدای روز انجام داده پایبند بماند.محاسبه سبب میشود که انسان کم کم و به مرور زمان بر خودآگاهییش افزوده شود و نقاط ضعف و قوت خود را به خوبی بشناسد و در نتیجه سبب میشود بتواند بهتر خودسازی را انجام دهد.احادیث و روایات زیادی جهت اهمیت محاسبه نفس و نحوه آن ذکر شده و بیان داشته شده که در محاسبه نفس باید بسیار سختگیری کرد و آن را جدی گرفت.پیامبر خدا صل الله علیه و آله میفرماید:
لا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ المُتَّقینَ حَتَّی یُحاسِبُ نَفسَهُ أشَدُّ مِن مُحاسَبَهِ الشَّریکِ شَریکَه؛
آدمی از پرهیزگاران نمی شود مگر اینکه حسابرسی او از نفسش سخت تر از حساب کشیدن او از شریکش باشد.
مکارم الاخلاق ص 468
6.معاتبه و معاقبه
در آخرین مرحله از خودسازی و بعد از محاسبه نفس،انسان باید متوجه باشد که اگر توانسته در طول روز خودش را به خوبی حفظ نماید پس باید خدا را شکر نماید ولی اگر دچار خطا و اشتباه شده است باید خودش را مورد عتاب قرار دهد و از خداوند طلب آمرزش و توفیق خظا نکردن در روزهای آینده را کند.اگر انسان بتواند نفسش را بابت تمایل به اعمال ناشایست جریمه نماید نیز میتواند در مسیر خودسازی به انسان کمک کند؛چرا که امیرالمؤمنین در وصف افراد متقی میفرمایند:
«انِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ فى ما تَکْرَهُ لَمْ یُعْطِها سُؤْلَها فى ما تُحِبُّ»
هرگاه نفس او در انجام وظایفى که خوش ندارد، سرکشى کند او هم از آنچه دوست دارد محرومش مىسازد
(نهج البلاغه / خطبه 193)
در این بیان شریف،امام علی علی السلام میفرمایند که بهترین روش برای معاقبه نفس این است که او را از آنچه میل دارد محروم نماید تا جریمه و اصلاح گردد.حتی این مورد میتواند یک امر حلال باشد ولی برای خودسازی گاهی نیاز است که انسان خودش را از انجام امور لذت بخش محروم نماید،مخصوصا بعد از این که میبیند نفسش سرکش شده است.
مراحل خودسازی به روش مراحل سلوکی
یکی از روشهای دیگر که برای خودسازی و سیر و سلوک توسط عرفا بیان شده است،روش مراحل سلوکی است که در چهار مرحله مطرح میشود:
- تخلیه: تخلیه به معنی خالی کردن وجود خود از رذائل و پلیدی ها
- تحلیه: بعد از پاکسازی نوبت به تحلیه میشود و مراد از آن این است که نفس را به فضائل اخلاقی آراسته کنیم
- تجلیه: در این مرحله بکه به معنی تجلی یافتن است،نفس به گونه ای باید باشد که ملکات نیکو در آن متجلی شود
- فناء: در این مرحله که آخرین مرحله سلوک است،سالک به مقام فنا دست پیدا میکند که بزرگترین مقام برای هر انسانی میتواند باشد.
این چهار مرحله که توسط عرفای بزرگ و برگرفته از آیات و روایات است،از مشهور ترین مراحل سلوک است که میتواند انسان را به بالاترین درجات انسانی برساند.
مراحل خودسازی و تهذیب نفس
برای داشتن روح و نفسی پاک و مهذّب،باید مراحل خاصی طی شود و از روش های ویژه ای باید پیروی شود که نفس در طی این مسیر به صورت تدریجی رشد و اعتلا پیدا کند.اگر شما هم میخواهید تهذیب نفس و خودسازی را در برنامه های زندگی خود جای دهید،توجه کردن به این روش ها و مراحل میتواند به شما کمک بزرگی بکند:
1.پیشگیری برای خودسازی و تهذیب نفس
برای داشتن نفسی پاک و سالم،بهترین چیز این است که ما از قبل پیشگیری کرده و آن را سمت آلودگی نبریم تا اینکه بخواهیم بعدا زحمت پاک کردن آن را بر خود وارد سازیم.باید دانست که هرچه ما بخواهیم با تمایلات و شهوات خود مدارا کنیم،آنها قدرت بیشتری میگیرند پس بهتر است در همان ابتدا جلوی طغیان شهوات را بگیریم.همانطور که امام علی علیه السلام میفرماید:
غالب الشَّهوۀ قبل قوه ضراوتها
غرر الحکم : ح 6444
بر شهوت خود غالب شوید، پیش از آنکه وَلَع آن قدرت گیرد
2.ترک تدریجی برای تهذیب و خودسازی نفس
اگر بدن و روح انسان به آلودگی ها عادت کرده باشد،بسیار سخت است که یکباره بخواهید نفس را از آن آلودگی پاک سازید.بهترین کار این است که کم کم و به صورت تدریجی فرایند ترک انجام بپذیرد
3.همنشینی با خوبان برای خودسازی و تهذیب نفس
یکی از بهترین روش هایی که میتواند مسیر رشد و تهذیب نفس را برای شما آسانتر کند،همنشینی با افراد پاک و خوب است و در عین حال ترک مجالست با بدان و انسان های آلوده .همنشین به قدری قدرت دارد که میتواند در مدت کوتاهی به صورت کامل خُلقیات شما را تحت تاثیر قرار دهد.پس مراقب دوستان و اطرافیان خود باشید.
ما در این مقاله سعی کردیم مهم ترین مطالبی که سبب میشود با انواع مراحل خودسازی آشنا شوید را ذکر نماییم.برای یکی از مهم ترین مسائل در خودسازی این است که مراحلی که بزرگان برای این امر ذکر کرده اند را بشناسیم و طبق آن ها عمل نماییم تا میزان خطر و اشتباه ما به حداقل برسد.
دیدگاهتان را بنویسید